Ένα εξαιρετικό και κατατοπιστικό κείμενο για το τελικό ν

Δημοσιεύτηκε στο  https://www.facebook.com/Glossologia

Κοινή νέα ελληνική, 2014: το τελικό ν

19 September 2014 at 15:39

 Το σημείωμα αυτό γράφτηκε ύστερα από ερώτηση μερικών φοιτητών που προσπαθούσαν να καταλάβουν πώς θα γίνει να κοκκινίζουν λιγότερο τα γραπτά τους. Με ρώτησαν λοιπόν πότε είναι υποχρεωτικό να  το γράφουμε επιτέλους αυτό το ρημάδι το «τελικό»* ν και πότε είναι λάθος; Η αλήθεια είναι ότι η μεγαλύτερη δυσκολία με τους κανόνες για τη χρήση του -ν είναι η χαλαρότητά τους: σχεδόν κανένας δεν τους ακολουθεί πιστά, πολλοί εφαρμόζουν δικούς τους κανόνες, άλλοι (όπως εγώ!) δεν εφαρμόζουν τον ίδιο κανόνα σε όλες τις περιπτώσεις.

Οι λόγοι που γίνεται αυτό είναι πολλοί και ο πιο σημαντικός απ’ όλους είναι αυτός που ποτέ δεν κατάλαβαν οι παραδοσιακοί φιλόλογοι: η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός και αλλάζει συνεχώς. Σε κάθε στιγμή της ιστορίας της μπορεί να συνυπάρχουν στοιχεία από προηγούμενες φάσεις, αυτά που τα λέμε αρχαϊκά, και άλλα που βρίσκονται στην αρχή της διαμόρφωσής τους, που τα ονομάζομε νεωτεριστικά και δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθούν. Γι’ αυτό και ο τίτλος αυτού του σημειώματος είναι έχει συγκεκριμένη χρονική αναφορά, την κοινή νέα ελληνική των αρχών του 21ου αιώνα: η περιγραφή που θα δώσουμε δεν ίσχυε στις παλιότερες μορφές της γλώσσας και προφανώς δεν θα ισχύει για τις επόμενες, αφού πρόκειται για φαινόμενο που αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη. Να δεις πώς το έλεγε εκείνος ο... ο… πώς-τον-λεν… ο Saussure, εκείνος που τον λένε «πατέρα της γλωσσολογίας»; Α, ναι, έλεγε ότι η γραμματική είναι σαν το σκάκι, για να καταγράψει κανείς τις θέσεις που έχουν τα πιόνια σε μια συγκεκριμένη στιγμή δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει τις προηγούμενες φάσεις της παρτίδας. Έλεγε κι άλλα ο Saussure, ότι τα στοιχεία της γλώσσας βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση, ότι κανένα από αυτά δεν λειτουργεί αυτόνομα… Τι μας νοιάζει εμάς, θα μου πείτε, εμείς αυτό που θέλουμε είναι να μάθουμε πότε πρέπει να βάζουμε -ν και πότε όχι. Μας νοιάζει γιατί, όπως θα δείτε στη συνέχεια, το τελικό ν είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα για να καταλάβουμε τι σημαίνουν στην πράξη όλα τα παραπάνω. Για παράδειγμα, το -ν του αρσενικού άρθρου τον δεν ακολουθεί τους ίδιους κανόνες με το -ν του θηλυκού άρθρου την. Αυτό βέβαια ακούγεται παράλογο και μπερδεύει πολλούς χρήστες, είναι όμως πιο απλό απ’ ό,τι φαίνεται αν σκεφτούμε ότι αρσενικό άρθρο διατηρεί το -ν για να ξεχωρίζει από το ουδέτερο (να η αλληλεξάρτηση των στοιχείων!), ενώ το θηλυκό μπορεί να το αποβάλλει γιατί δεν κινδυνεύει από τέτοια σύγχυση. Αφού το καταλάβουμε αυτό, μπορούμε να αποδεχτούμε την ιδέα ότι θα μελετήσουμε χωριστά το -ν των αρσενικών και των θηλυκών άρθρων και αντωνυμιών.

Έχοντας κατά νου αυτές τις διευκρινίσεις, μπορούμε να δούμε τι ισχύει σε κάθε περίπτωση.

Άρθρα και αντωνυμίες
Τα αρσενικά τον, στον, αυτόν και έναν διατηρούν πάντοτε το τελικό ν. Μερικοί κλασικοί φιλόλογοι θα σας πουν ίσως ότι δεν πρέπει να λέμε έναν, γιατί η αρχαία του κλίση δεν είχε -ν στην αιτιατική. Αν νομίζετε ότι αξίζει τον κόπο να τους απαντήσετε, θυμίστε τους ότι σήμερα μιλάμε νέα ελληνικά, όχι αρχαία, και ότι οι κλίσεις της γλώσσας μας έχουν αλλάξει εδώ και μερικές χιλιετίες. Άλλο να ξέρουμε την ιστορία της γλώσσας κι άλλο να εφαρμόζουμε κανόνες του 500 π.Χ.!
Παρόλο που τα περισσότερα βιβλία γραμματικής δεν είναι σαφή ως προς αυτό, μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι ο κανόνας επεκτείνεται και στις αντωνυμίες αρσενικού γένους: ποιος, άλλος, εκείνος, όποιος, κάποιος, κανένας, τέτοιος, όσος, τόσος… γράφονται με -ν στην αιτιατική. Το πρόβλημα στην περίπτωση αυτή είναι ότι, αν τηρήσουμε τον κανόνα, η γραφή μπορεί να μην ανταποκρίνεται στην προφορά: λέμε μάλλον «θα φύγω με τον άλλο» παρά «θα φύγω με τον άλλον». Έτσι, εμφανίζονται πάντα χρήστες που παραβιάζουν τον κανόνα, άλλοτε από άποψη και άλλοτε απλώς επειδή γράφουν όπως μιλούν: αυτό εννοούμε όταν λέμε ότι η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός και αλλάζει συνεχώς.
Ας δούμε τώρα τι γίνεται με τα θηλυκά: την, στην, αυτήν. Αυτά διατηρούν το τελικό ν όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν, από τα σύμφωνα π, τ, κ, ξ, ψ ή από τα συμπλέγματα συμφώνων μπ,  ντ,  γκ. Για όσους ξέρουν φωνητική μπορούμε να το διατυπώσουμε πολύ πιο απλά: το -ν διατηρείται μπροστά από τα κλειστά σύμφωνα.

Μόρια
Η πιο απλή περίπτωση είναι το σαν που διατηρεί πάντοτε το -ν, ενώ για τα δεν και μην η γραμματική προτείνει τον κανόνα που ισχύει και για το θηλυκό άρθρο: διατήρηση του -ν μόνο μπροστά από τα κλειστά σύμφωνα. Εδώ όμως εμφανίζονται εξαιρέσεις, αλλά και πρακτικά προβλήματα.
α) Το μην χάνει το -ν μπροστά από οποιονδήποτε ονοματικό τύπο (ουσιαστικό, επίθετο, μετοχή) ανεξάρτητα από το ποιο είναι το πρώτο του γράμμα, π.χ. η μη τήρηση των κανόνων, οι μη επιλέξιμες δαπάνες.
Προσοχή! Η λεγόμενη «μετοχή σε -όντας» δεν ακολουθεί τον κανόνα αυτό, σε άλλη ευκαιρία θα εξηγήσουμε το γιατί. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι να ξέρουμε ότι το -ν διατηρείται ή απαλείφεται ακολουθώντας τον ίδιο κανόνα με το θηλυκό άρθρο: μην μπορώντας, μη θέλοντας.
β) Το δεν έχει την τάση να διατηρεί το -ν, ακόμα και κατά παράβαση του κανόνα, ο οποίος τελικά τηρείται όλο και πιο σπάνια.  Είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε πώς παρουσιάζει το θέμα κάποιος που, χωρίς να είναι γλωσσολόγος, ασχολείται καθημερινά και σε επαγγελματική βάση με θέματα γλώσσας:
«… ο εν λόγω κανόνας έχει αποδυναμωθεί στη συνείδηση των περισσοτέρων. Η σαφώς κρατούσα τάση όσον αφορά τη γραφή της λέξης αυτής είναι να γράφεται πάντοτε με νι, ανεξάρτητα από το αρχικό γράμμα της λέξης που ακολουθεί. Η πρακτική αυτή είναι λογική και συνιστάται η τήρησή της από όλους τους συναδέλφους, αφού δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις στις οποίες υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης του αρνητικού μορίου δεν με τον σύνδεσμο δε, κίνδυνος που για τα νομικά ιδίως έγγραφα είναι ανεπίτρεπτος, ακόμη και αν είναι οριακός» (http://publications.europa.eu/code/el/el-4100400el.htm).

Άλλες λέξεις
Αρκετές λέξεις προφέρονται και γράφονται άλλοτε με και άλλοτε χωρίς τελικό ν. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι εύκολο να διαπιστώσουμε ότι το -ν αποτελεί δείκτη επισημότητας και/ή λογιότητας, επομένως η διατήρησή του συνιστάται αν θέλουμε να δώσουμε τέτοιο ύφος στο λόγο. Θα σας δώσω εδώ μόνο μερικά παραδείγματα, με την υπόσχεση να επανέλθω σε διεξοδικότερη παρουσίαση:

• μόνο(ν) όπως το χρησιμοποίησα στην προηγούμενη πρόταση,
• πρώτο(ν), δεύτερο(ν), τρίτο(ν)… όταν πρόκειται για απαρίθμηση,
• δυνατό(ν) σε φράσεις όπως αν είναι δυνατό(ν), κατά το δυνατό(ν)…  Προσοχή όμως, το αντίθετο δεν ισχύει, από την εποχή της γιαγιάς μου έχω να ακούσω άνθρωπο να λέει αδύνατον.

Αν ύστερα από όλα τα παραπάνω τη χρειάζεστε, σας έχω εδώ και μία σύνοψη των κανόνων της σχολικής γραμματικής.

1. Τα αρσενικά τον, στον, αυτόν, έναν…  διατηρούν πάντοτε το -ν.

• Το ίδιο και το σαν.

2. Τα θηλυκά την, στην, αυτήν διατηρούν το -ν πριν από φωνήεν και πριν από π, τ, κ, μπ,  ντ,  γκ,  τσ,  τζ,  ξ, ψ.

• Το ίδιο και τα μην και δεν.

Μαριάννα Κατσογιάννου

(*) Βάζω το «τελικό» σε εισαγωγικά για να δηλώσω ότι θεωρώ το χαρακτηρισμό ανακριβή και ελαφρώς παραπλανητικό. Ασφαλώς το θέμα δεν είναι της παρούσης, δεσμεύομαι πάντως να εξηγήσω κάποια στιγμή γιατί το -ν που μας απασχολεί δεν είναι τελικό.