Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Λισαβόνα...

Ήταν ένα βράδυ του Δεκέμβρη στον Ιανό... Ή μάλλον ήταν ακόμη πιο πίσω: όταν διάβαζα το "Νυχτερινό τρένο για τη Λισαβόνα" του Πασκάλ Μερσιέ (εκδόσεις Ψυχογιός)... ίσως και ακόμη πιο παλιά, όταν βυθιζόμουνα στον κόμο του Σαραμάγκου, με τη "Χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις" (ένας από τους περίφημους ετερώνυμους του Πεσσόα)και ό,τι βιβλίο του είχε κυκλοφορήσει μέχρι τότε στα Ελληνικά...
Κι ίσως να ήταν πιο πίσω και πιο πίσω. Όταν έβλεπα τον "Ξαφνικό Έρωτα" με τις σκηνές στη Λισαβόνα, ή όταν μαθαίναμε εδώ στην Ελλάδα για την "Επανάσταση των γαρυφάλλων"... Όταν διαδηλώναμε για τον Οτέλο ντε Καρβάλιο...
Η Λισαβόνα συμπύκνωνε τόσα πολλά. Και δεν πήγα ποτέ...


Πίσω στο βράδυ του Δεκεμβρίου στον Ιανό όπου παρουσιάστηκε η "Ανθολογία Πορτογαλικής Ποίησης" (εκδόσεις Ροές) του Γιάννη Σουλιώτη. Δεν ξέρω ποιά παρόρμηση με οδήγησε εκεί! Και να, που με όσα άκουσα από τους θαυμάσιους ομιλητές, με τις απαγγελίες του Μηνά Χατζησάββα, βρέθηκα μπροστά σε μια αποκάλυψη!
Αν μπορούσα, σαν τον ήρωα του Μερσιέ θα έπαιρνα κι εγώ το νυχτερινό τρένο για τη Λισαβόνα... Δεν έφυγα...

Όμως να που μερικοί άνθρωποι σαν τον κύριο Σουλιώτη (σημειωτέον δεν τον γνωρίζω τον άνθρωπο, τον έχω δει μια και μοναδική φορά στην παρουσίαση του βιβλίου) μπορούν να κάνουν τη διαφορά.
...Και έπεσε στα χέρια μου πριν από λίγες ημέρες η εκπληκτική έκδοση της σειράς "Αντικριστοί Καθρέφτες" των εκδόσεων Μεταίχμιο "Κ. Π. Καβάφης- Φερνάντο Πεσσόα: Τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου".
Το βιβλίο έχει δυο εξώφυλλα και παρουσιάζει τους δυο ποιητές και το έργο τους αναλύοντας τα σημεία των έργων τους που παράξενα τέμνονται και συναντιούνται, χωρίς ποτέ να έχει γνωρίσει ο ένας τον άλλο ή το έργο του!

Πέρα από τα θαυμάσια κείμενα ο συγγραφέας και ανθολογητής μας χαρίζει τους θησαυρούς της ποίησης του Πεσσόα.
Κυκλοφορούσα παντού με το βιβλίο και σημείωνα με μανία. Δεν πίστευα πως έπρεπε να φτάσω στο έτος 2009 για να ανακλύψω έναν από τους σημαντικότερους ποιητές του 20ου αιώνα. Μακάρι να μπορούσα να μεταφέρω αυτούσιους στίχους. Τα δικά μου λόγια φαίνονται φτωχά...


...Και οι εξαίσιες συμπτώσεις συνεχίστηκαν... Να που άρχισε να παίζεται στους κινηματογράφους η ταινία "Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη"... Πήγα και την είδα την Τετάρτη, τη μέρα της μεγάλης βροχής. Στο σακίδιο μου το βιβλίο του κ.Σουλιώτη. Στο "Τριανόν" βυθιστήκαμε στον ποιητικό κόσμο της ταινίας. Έξω ακουγόταν δυαντά η βροχή σα να είχε γίνει μέρος του κινηματογραφικού έργου. Μέσα στη σκοτεινή αίθουσα έχανες την επαφή με την πραγματικότητα... Ακόμη και ο σκηνοθέτης- σεναριογράφος σε παραπλανούσε με μια συνάντηση που δεν έγινε ποτέ!
«Θα’ταν η τρίτη βδομάδα των γυρισμάτων, όταν ακούσαμε για πρώτη φορά το όνομα Βασίλης Καπόπουλος. Γυρίζαμε μια ταινία για τον Καβάφη και τον Πεσσόα, τους δύο μεγάλους ποιητές του 20ου αιώνα»... (από τον πρόλογο της ταινίας)

Βγήκα στη βροχή και πήρα το "Νυχτερινό τένο για Νερατζιώτισσα". Τον τρισάθλιο Ηλεκτρικό με τον σαδιστή οδηγό που κρατούσε ανοιχτές τις πόρτες και έμπαινε μέσα το κρύο και η βροχή στις ατέλειωτες στάσεις που κάναμε σε κάθε σταθμό.
Με τα κρύα μου χέρια κρατούσα το βιβλίο και συνέχιζα να διαβάζω...

Συνέντευξη του σκηνοθέτη- σεναριογράφου της ταινίας Στέλιου Χαραλαμπόπουλου Πολλά γράφτηκαν και ακούστηκαν για την περίφημη αυτή συνάντηση. Πού σταματά η πραγματικότητα και πού ξεκινά η φαντασία;
Η συνάντηση των δύο ποιητών είναι, φυσικά, επινοημένη. Όμως η συνάντηση του έργου τους είναι πραγματική και ουσιαστική. Από κει και πέρα, επινόησα αυτή την συνάντηση με όχημα τον Βασίλη Καπόπουλο, για να αναδείξω καλύτερα τα άπειρα σημεία όπου η ζωή και το ποιητικό τους έργο διασταυρώνονται. Όλα αυτά τα στοιχεία περνούν μέσα από την αφήγηση αυτού του φανταστικού προσώπου, όπως υποτίθεται του τα διηγήθηκαν εκείνη τη νύχτα πάνω στο υπερωκεάνιο Saturnia που ταξιδεύει για τον Νέο Κόσμο. Όσον αφορά την κατασκευή της, η ταινία κάνει ένα παιχνίδι όπως ακριβώς έκανε και ο Πεσσόα με τους ετερωνύμους του και, λίγο-πολύ, ο Καβάφης με τα ιστορικά πρόσωπα τα οποία υποδυόταν στην ποίησή του.

Πώς αποφασίσατε να παραλληλίσετε αυτούς τους δύο συγκεκριμένους ποιητές;

Αυτό, ούτε εγώ μπορώ να το προσδιορίσω απόλυτα. Εκείνο που θυμάμαι, είναι ότι, κάποια στιγμή που διάβαζα Πεσσόα, μου δημιουργήθηκε αυθόρμητα η παρόρμηση να ξαναδιαβάσω Καβάφη. Εκ των υστέρων θα μπορούσα να πω ότι ίσως το σημαντικότερο έναυσμα ήταν πως, διαβάζοντας τον Πεσσόα, είδα τη μοναξιά ενός ανθρώπου που ζει την
ταπεινή ζωή ενός υπαλλήλου, κλεισμένου σ’ ένα δωματιάκι να φαντάζεται ένα ολόκληρο σύμπαν. Αυτόματα αυτό μου έφερε στο νου και τον Καβάφη, ο οποίος επίσης υπήρξε ένας ελάχιστα ταξιδεμένος υπάλληλος γραφείου που ανοίχτηκε σ’ έναν ανάλογο κόσμο.

Ποια ήταν τα κοινά στοιχεία που προέκυψαν από τη μελέτη σας;

Τόσο ο Καβάφης όσο και ο Πεσσόα είναι δύο ποιητές που το έργο τους το σημάδεψε έντονα η Ιστορία. Γεννιούνται και ζουν σε δύο ιστορικά λιμάνια της Ευρώπης και του ευρύτερου μεσογειακού χώρου: ο πρώτος στην Αλεξάνδρεια, που κάποτε ήταν το κέντρο του τότε γνωστού κόσμου, και ο δεύτερος στη Λισαβόνα. Και τις ζουν την περίοδο της παρακμής τους, κάτι που αποτυπώνουν τέλεια στο έργο τους σαν ιστορικό τραύμα. Δε θέλουν να δεχτούν ότι αυτή τη στιγμή η Ιστορία μετατοπίζεται, πηγαίνει πέραν του Ατλαντικού, εκεί όπου βρίσκονται τα οικονομικά κέντρα. Στη συνέχεια, προέκυψαν πάμπολλες ομοιότητες. Για παράδειγμα, και οι δύο χάνουν τον πατέρα τους σε τρυφερή ηλικία. Διδάσκονται τα αγγλικά ως πρώτη γλώσσα, και σ’ αυτήν θα γράψουν τα πρώτα τους ποιήματα. Ουσιαστικά θα γίνουν γνωστοί μετά θάνατον, καθώς, όσο ζουν, η εκδοτική τακτική τους είναι εξαιρετικά ιδιόρρυθμη. Και οι δύο, αφού ζήσουν τη ζωή ενός υπαλλήλου, θα πεθάνουν στο δωμάτιο ενός νοσοκομείου. Η μόνη μεγάλη διαφορά τους έγκειται στο ότι ο Πεσσόα υπήρξε πολυγραφότατος, ενώ ο Καβάφης άφησε πίσω του μόνο 154 ποιήματα. Κατά κάποιον μεταφυσικό τρόπο, οι συμπτώσεις της ζωής τους είναι πάρα πολλές.

Ήταν δηλαδή κάτι σαν βίοι παράλληλοι;
Ακριβώς. Πάνω-κάτω έδωσαν έργο την ίδια περίπου περίοδο, καθώς η πιο γόνιμη και δημιουργική περίοδός τους ήταν στις αρχές του εικοστού αιώνα. Το πιο σημαντικό και γοητευτικό στοιχείο για μένα είναι το πώς αυτοί οι δύο άνθρωποι, ενώ αγνοούσαν ο ένας το έργο του άλλου, είχαν τόσα κοινά.

Από συνέντευξη του στον Θανάση Πατσαβό (Δημοσιεύτηκε στο Μοτέρ, Τεύχος 14)

Στη φωτογραφία η νυχτερινή Αλεξάνδρεια. Οι υπόλοιπες φωτογραφίες που εικονογραφούν το κείμενο είναι από τη Λισαβόνα και από το ντοκιμαντέρ "Τη νύχτα που..."