Η Οδύσσεια του Ποντιακού Ελληνισμού

Δύσκολο να μιλήσεις και να γράψεις για τα λεγόμενα «εθνικά» θέματα.

Δύσκολο να κρατήσεις τις ισορροπίες και την ψυχραιμία σου. Δύσκολο να αποφύγεις τις εθνικιστικές κορώνες… Ο Απόστολος Παπαγιαννόπουλος καταπιάνεται με ένα δύσκολο θέμα και το φέρνει σε πέρας όχι απλώς με αξιοπρέπεια και σοβαρότητα, αλλά προσφέρει και άφθονο υλικό για να κατανοήσουμε πολλά από το γεγονότα που επηρέασαν άμεσα και τη χώρα μας. Η Επιστροφή έχει τον υπότιτλο Η αληθινή ιστορία του Μιχαήλ Θεοδόροβιτς Κυριάκοβ. Δεν πρόκειται, όμως, για μια ιστορική βιογραφία. Στην πραγματικότητα η ζωή του Κυριάκοβ (Κυριακίδη) -ενός Έλληνα Ποντίου που κατάφερε να φτάσει στα ύπατα αξιώματα στη Σοβιετική Ένωση- γίνεται η αφορμή για να μας αφηγηθεί ο συγγραφέας τη δραματική ιστορία των Ποντίων. Μια δραματική oδύσσεια του 20ου αιώνα. Ένας διαρκής ξεριζωμός. Διωγμοί ατέλειωτοι. Είναι να απορείς με το κουράγιο των ανθρώπων.
Με αφορμή το βιβλίο, αλλά και τη συζήτηση που γίνεται τον τελευταίο καιρό για το ζήτημα των Ποντίων, είχαμε μια ενδιαφέρουσα συνομιλία με τον συγγραφέα.

Τι σας έκανε να ασχοληθείτε με την περίπτωση του Μιχαήλ Θεοδόροβιτς Κυριάκοβ και να γράψετε αυτό το βιβλίο;
Είχα πάντα την επιθυμία να πληροφορηθώ για την τύχη και την πορεία των Ελλήνων Ποντίων, οι οποίοι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του ΄22 αναζήτησαν τη σωτηρία τους στην ομόδοξη Ρωσία. Για πολλές δεκαετίες ο ελληνισμός αυτός, ένεκα Ψυχρού Πολέμου, ελληνικού Εμφυλίου και πολιτικών αντιθέσεων στην Ελλάδα, έμεινε αποκομμένος από τον εθνικό κορμό και δεν γνωρίζαμε παρά ελάχιστα για την τύχη του. Με την κατάρρευση της τέως Σοβιετικής Ένωσης και τον ερχομό των πρώτων Ελλήνων προσφύγων στην Ελλάδα, έτυχε να γνωρίσω πολλούς ΄Ελληνες του Πόντου που έζησαν εκεί οι οποίοι μου διηγήθηκαν πολλά και ανάμεσα σ΄αυτούς και συγγενείς του Μιχαήλ Θεοδόροβιτς Κυριάκοβ η περίπτωση του οποίου, χωρίς να είναι μοναδική, με συγκίνησε ως αντιπροσωπευτική του αγώνα των Ελλήνων για επιβίωση αλλά και πρόοδο και προκοπή… Στην ουσία, το βιβλίο μου, πέρα από την ιστορία του Κυριάκοβ, περιγράφει και την πορεία του Ποντιακού Ελληνισμού στην τέως ΕΣΣΔ …

Καταφέρατε, πιστεύω, κάτι πολύ δύσκολο: Να παρουσιάσετε τα γεγονότα αποστασιοποιημένα, χωρίς παραμορφωτικούς φακούς. Πώς κρίνετε τον τρόπο με τον οποίο έχει αντιμετωπιστεί το ζήτημα των Ελλήνων του Πόντου, μέχρι σήμερα, από ιστορικούς και πολιτικούς;
Ο Ποντιακός Ελληνισμός, όπως είναι γνωστό, πλήρωσε με τον ξεριζωμό και την προσφυγιά τον Ελληνικό Διχασμό, αλλά και την άθλια συμπεριφορά των κατά καιρούς «συμμάχων» μας. Ήταν συνεπώς επόμενο να βρεθεί μετά το ΄22 στη λαίλαπα των κομματικών ανταγωνισμών και αντιθέσεων και να υποστεί πρόσθετες ταλαιπωρίες χωρίς να ευθύνεται για τίποτα. Κατά την εκτίμησή μου η Ελλάδα, παρ’ όλο που επωφελήθηκε τελικά από τον ερχομό των προσφύγων και την ενσωμάτωσή τους στον εθνικό κορμό, δεν έπραξε αυτά που όφειλε για τους Ποντίους ιδιαίτερα τις πρώτες δεκαετίες της εγκατάστασής τους εδώ. Πάντως με βιβλία, μελέτες και έρευνες που έρχονται καθημερινά στο φως, η εικόνα αλλάζει θεαματικά και ο πολιτικός μας κόσμος επιδεικνύει πια στο σύνολό του σχεδόν την οφειλόμενη σοβαρότητα και υπευθυνότητα για το εθνικό αυτό θέμα

Διαχωρίζετε κατηγορηματικά τη στάση του Λένιν από αυτή του Στάλιν σε σχέση με το ζήτημα των Ποντίων. Ποιες είναι οι σημαντικότερες διαφορές τους;
Ο Λένιν, σε αντίθεση με ότι συνέβη κατά την τσαρική περίοδο, δεν προχώρησε ποτέ σε λήψη μέτρων για αναγκαστική «ρωσοποίηση» του πληθυσμού. Οι εθνότητες που συγκροτούσαν την απέραντη χώρα του αποτελούσαν μάλιστα για τον ίδιο τον μεγάλο «πλούτο» του νέου καθεστώτος κρίνοντας τους εθνικούς αγώνες των λαών ως απόλυτα συμβατή σχέση με την σοσιαλιστική Επανάσταση. Αντίθετα, όταν το 1924 πέθανε ο Λένιν και η εξουσία περιήλθε στον Στάλιν, άλλαξαν τελείως αυτά τα δεδομένα και ο νέος ηγέτης, καχύποπτος καθώς ήταν, έκρινε πως οι εθνικές μειονότητες (μεταξύ των οποίων και οι Έλληνες Πόντιοι) ήταν ύποπτες συνωμοσίας κατά του καθεστώτος και του κράτους, υποψία βέβαια η οποία ουδέποτε επαληθεύθηκε. Συνέπεια αυτών ήταν να ακολουθήσουν σκληρές διώξεις και εκτοπισμοί ελληνικών πληθυσμών σε όλη την σταλινική περίοδο χωρίς ουσιαστικά να υπάρξει καμία αιτία ή αφορμή εκ μέρους των Ελλήνων.

Από τη μια υπήρξαν οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου. Από την άλλη στο βιβλίο σας μας παρουσιάζετε μια μεγάλη λίστα Ποντίων που διακρίθηκαν και έφτασαν σε υψηλά αξιώματα στη Σοβιετική Ένωση, όπως ο Κυριάκοβ. Δεν υπάρχει μια αντίφαση;
Οι Έλληνες Πόντιοι πολέμησαν στο πλευρό των Ρώσων κατά τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο κατά των Γερμανών εισβολέων στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Χιλιάδες  Έλληνες Πόντιοι κατατάχθηκαν εθελοντικά στον Κόκκινο Στρατό και διακρίθηκαν για την αγωνιστικότητά τους για να παρασημοφορηθούν στη συνέχεια ως «΄Ηρωες της Σοβιετικής ΄Ενωσης». Υπάρχει, όντως, μία αντίφαση η οποία μάλλον έχει να κάνει με τον αλλοπρόσαλλο χαρακτήρα του Στάλιν παρά με την συμπεριφορά των Ελλήνων Ποντίων που υπήρξε παντού και πάντα άψογη.

Τελικά η εποχή Γκορμπατσόφ και η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης τι έφεραν για τους Έλληνες Ποντίους;
Ο Γκορμπατσόφ, όταν ανέλαβε τα ηνία της χώρας, προσπάθησε να ανακόψει την φανερά καθοδική και παρακμιακή πορεία του σοβιετικού καθεστώτος αλλά δεν τα κατάφερε. Αντίθετα με τις θεωρίες του για «διαφάνεια» (γκλασνόστ) και «ανασυγκρότηση» (περεστρόικα), αντί να προκύψει καλό άνοιξε τους «ασκούς του Αιόλου» στο απέραντο κράτος φέρνοντας στην επιφάνεια παλιές εθνικιστικές αντιπαλότητες. Οι ΄Ελληνες Πόντιοι βρέθηκαν τότε κυριολεκτικά στο «μάτι του κυκλώνα» για να αναγκαστούν σε νέο ξεριζωμό και νέα προσφυγιά, την τρίτη κατά σειρά …

Σήμερα, είστε ικανοποιημένος από τη στάση της «Μητέρας- Πατρίδας» προς τους απόδημους Έλληνες και ειδικά τους Ποντίους;
Η στάση της Ελλάδας απέναντι στους Πόντιους έχει σαφώς βελτιωθεί τις τελευταίες δεκαετίες αλλά απομένουν πολλά να γίνουν κυρίως στον τομέα της καταγραφής των ιστορικών γεγονότων αλλά και υπεράσπισης των δικαιωμάτων τους απέναντι στην ιστορική μνήμη. Ειδικά για τους Έλληνες πρόσφυγες της τέως ΕΣΣΔ πρέπει να ληφθούν περισσότερα μέτρα για την πλήρη ενσωμάτωσή τους στην ελληνική κοινωνία θέμα όπου δεν υπήρξε η απαιτούμενη ευαισθησία και υπευθυνότητα εκ μέρους των αρμοδίων. Η ίδια φροντίδα θα πρέπει να εκδηλωθεί και για τους Έλληνες Ποντίους που συνεχίζουν να ζουν και σήμερα στη Ρωσία και αποτελούν «γέφυρα» φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των δύο φίλων και ομόδοξων λαών, της Ελλάδας και της Ρωσίας.

Πώς σχολιάζετε τη στάση της βουλευτού και ιστορικού Μαρίας Ρεπούση σχετικά με την τήρηση ενός λεπτού σιγής για την γενοκτονία των Ποντίων;
Η στάση της βουλευτού (και ιστορικού) Μαρίας Ρεπούση που αποχώρησε από την αίθουσα της Βουλής κατά την απόδοση τιμής στα θύματα της Ποντιακής Γενοκτονίας, υπήρξε γεγονός θλιβερό αλλά και απαράδεκτο. Την θεωρώ καθαρή πρόκληση στο εθνικό αίσθημα και στη συλλογική μνήμη του ελληνικού λαού και εκφράζω τη βαθιά μου λύπη γιατί προσωπικά θεωρώ την Αριστερά ως την πολιτική παράταξη που αγωνιζόταν και αγωνίζεται πάντα για την αλήθεια μακριά από κομματικές σκοπιμότητες στα εθνικά ιδίως θέματα.

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο Δρόμο του Σαββάτου, 2 Ιουνίου