Σε πιο δύσκολα μονοπάτια θα σας περπατήσω σήμερα... "Τιμωρία" το θέμα. Καθόλου ευχάριστο για γονείς και παιδιά!
Την «παλιά καλή εποχή» τα πράγματα ήταν ...απλά! Η πειθαρχία στα παιδιά επιβαλλόταν «δια ροπάλου». Κάθε αταξία είχε και την ποινή της. Ανάλογα με τη σοβαρότητα του παραπτώματος υπήρχαν και οι διαβαθμίσεις στο ξύλο…
Τα χαστούκια, οι βέργες, ακόμη και διάφορα αντικείμενα χρησιμοποιούνταν για το σωφρονισμό των «άτακτων» παιδιών. «Έτσι γίναμε άνθρωποι» έλεγαν οι παλιότεροι.
Και για να πούμε την αλήθεια όλοι οι γονείς υπάρχουν στιγμές που σκέφτονται με νοσταλγία εκείνη την εποχή, όταν τα αγγελούδια τους ξεπερνούν κάθε όριο και η «δύναμη του λόγου», πέφτει πάνω σε ένα τείχος αντίδρασης και αδιαφορίας.
Οι προειδοποιήσεις και οι απειλές, ακόμη και οι διάφορες «ποινές» της σύγχρονης εποχής: «δεν θα πάμε σινεμά», «δεν θα παίξεις με τον Κωνσταντίνο», «δεν θα σου αγοράσω την καινούργια κασέτα» κλπ φαίνεται να μην αποδίδουν καθόλου.
Αναγκάζεσαι να ανεβάζεις τον τόνο της φωνής για να μπορέσεις να (εισ)ακουστείς και ελάχιστα πράγματα πετυχαίνεις.
Όχι πείτε μου εσείς όταν π.χ ο μεγάλος σας γιος πειράζει τη μικρή του αδερφή, εφαρμόζοντας όλη τη γκάμα των βασανιστηρίων, με ποιόν τρόπο θα τον σταματήσετε; (αν ξέρετε τον τρόπο στείλτε μου παρακαλώ ένα e-mail)
Όταν ο μικρός σας γιος ανοίγει το ντουλάπι για να πάρει κάτι και σπάει όλο το καινούργιο σετ με μπολ παγωτού, πώς θα τον κάνετε να καταλάβει ότι δεν πρέπει να υπάρξει επόμενη φορά;
Όταν η γλυκιά σας κορούλα πετάει το φαγητό που της βάζετε και ουρλιάζει πως θέλει κάτι άλλο, ενώ εσείς προσπαθείτε με ηρεμία να της εξηγήσετε πως αυτό είναι το μοναδικό φαγητό για σήμερα και εκείνη αρνείται να το αποδεχθεί, ουρλιάζοντας ακόμη περισσότερο, εσείς τι κάνετε;
Όταν λέτε στο μεγάλο σας γιο πως πρέπει να διαβάσει κι αυτός μουρμουράει, στριφογυρίζει, λέει κοροϊδευτικά τραγουδάκια και παρά τις επικλήσεις σας δεν πηγαίνει στο γραφείο του, ποια τιμωρία θα του επιβάλλετε για να τον πείσετε;
Ποια «τιμωρία»;Αφοπλισμένοι οι γονείς από «βαριά» και «συμβατικά» όπλα δυσκολεύονται απίστευτα να επιβάλλουν κάποιους κανόνες πειθαρχίας, δυσκολεύονται να θέσουν αυτά τα όρια, που όλοι οι ειδικοί επισημαίνουν ότι είναι απαραίτητα για τα παιδιά. Κινούνται απελπισμένοι, πειραματίζονται, προσπαθούν στα τυφλά να βρουν το δρόμο τους, κάνοντας συχνά λάθη.
Άλλες φορές αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις με υπερβολική ελαστικότητα και άλλες με τρομερή αυστηρότητα, προσπαθώντας να βρούμε με ποιόν τρόπο θα καταφέρουμε να κάνουμε τα παιδιά να μας ακούσουν ή να σταματήσουν τις αταξίες τους…
Προσπαθώντας να βρω κάποιες πειστικές (και όχι θεωρητικές) απαντήσεις, απευθύνθηκα στην παιδοψυχολόγο
Κατερίνα Κωνσταντίνου (MSc Σχολικής & Εξελικτικής Ψυχολογίας Α.Π.Θ.).
Πριν φτάσουμε στις «τιμωρίες» και στις ποινές, θεώρησε σωστό να βάλουμε τις βάσεις πάνω στις οποίες θα πρέπει να κινηθούμε γονείς και παιδιά και αυτές δεν είναι άλλες από τις βασικές αρχές πειθαρχίας. Ας δούμε λοιπόν σχηματικά από πού θα πρέπει να ξεκινήσουμε:
Βασικές αρχές πειθαρχίας των παιδιών1) Το σημαντικότερο είναι να κάνουμε το παιδί να καταλάβει πότε και γιατί θεωρούμε τη συμπεριφορά του προβληματική. Αρκετά είναι τα παιδιά που δεν συνειδητοποιούν τι σημαίνει η συμπεριφορά τους και δεν μπορούν να καταλάβουν τις συνέπειες της. Το πρώτο βήμα, λοιπόν, είναι να του περιγράψουμε την προβληματική συμπεριφορά του με σταθερό αλλά όχι έντονο τόνο. Μερικά παιδιά αντιδρούν καλύτερα σε μια χαμηλόφωνη υπενθύμιση παρά σε μια δυνατή φωνή. Θα πρέπει να εξηγήσουμε τι μας ενοχλεί στη συμπεριφορά του, με συγκεκριμένους όρους που το παιδί θα καταλάβει. Επίσης, θα πρέπει να του εξηγήσουμε ποιες αρνητικές συνέπειες μπορεί να έχει αυτή η συμπεριφορά του.
•Π.χ θα πρέπει να πούμε: «Όταν παίζεις με τη μπάλα μέσα στο σπίτι μπορεί να χτυπήσεις κάποιον ή να σπάσεις κάτι»
•Και όχι: «Σταμάτα επιτέλους με αυτή τη μπάλα»
2) Θα πρέπει να ορίσουμε σαφώς και με απλά λόγια τα προβλήματα που προκαλούνται από τη συμπεριφορά του παιδιού και να του προτείνουμε μια λύση.
•Θα πρέπει να πούμε: «Δεν μπορείς να βρεις το παιχνίδι που ψάχνεις επειδή δε συμμάζεψες τα παιχνίδια σου χθες»
•Και όχι: «Εάν δε συμμαζέψεις τα ρούχα και τα παιχνίδια σου δε θα σου πάρω άλλα»
3) Θα πρέπει κι εμείς να δώσουμε το παράδειγμα, με τη δική μας συμπεριφορά, προσπαθώντας να μείνουμε ήρεμοι, ακόμη και στα «δύσκολα». Αντί να αντιδράσουμε άμεσα και χωρίς να το σκεφτούμε, μια καλή ιδέα είναι να πάρουμε μια- δυο βαθιές αναπνοές για να χαλαρώσουμε και στο μεταξύ να σκεφτούμε ποια είναι η καταλληλότερη αντίδραση / απάντηση σε αυτό που συμβαίνει εκείνη τη στιγμή. Ήρεμα αλλά σταθερά, θα πρέπει να εξηγήσουμε στο παιδί τι μας ενόχλησε και με ποιόν τρόπο θα θέλαμε να έχει συμπεριφερθεί ή να συμπεριφέρεται γενικότερα.
•Θα πρέπει να πούμε: «Μίλα πιο σιγά και ήρεμα, όταν είμαστε μέσα στο εστιατόριο»
•Και όχι: «Να συμπεριφέρεσαι όπως όλα τα παιδιά της ηλικίας σου»
4) Θα πρέπει να επιβραβεύουμε την καλή συμπεριφορά. Συχνά, ενώ ζητάμε από το παιδί να αλλάξει συμπεριφορά και αυτό πραγματικά ακολουθεί όσα του είπαμε, θεωρώντας το ως κάτι δεδομένο, δεν επιβραβεύουμε την επιθυμητή συμπεριφορά, δίνοντας το μήνυμα στο παιδί πως δεν έχει μεγάλη σημασία το να κάνει το «σωστό». Καθώς η αλλαγή μιας ανεπιθύμητης συμπεριφοράς μπορεί να πάρει χρόνο, η επιβράβευση κάθε βήματος προς το καλύτερο μπορεί να βοηθήσει. Θα πρέπει συνεπώς να αναγνωρίσουμε και να επιβραβεύσουμε με συγκεκριμένο έπαινο οποιαδήποτε προσπάθεια και βήμα κάνει το παιδί προς το στόχο του.
5) Το σημαντικότερο είναι να δείξουμε σταθερότητα στη δική μας συμπεριφορά και αντίδραση απέναντι σε ό,τι κάνει το παιδί. Σταθερότητα δε σημαίνει αυστηρότητα ούτε σκληρότητα ούτε τιμωρία. Η σταθερότητα έχει σχέση με τη συνεργασία μεταξύ των γονέων και με τη συνέπεια ανάμεσα στα λόγια και τις πράξεις τους. Είναι απαραίτητο οι γονείς να συμφωνούν μεταξύ τους και να στηρίζουν ο ένας τον άλλο. Επίσης, είναι σημαντικό να είναι συνεπείς απέναντι στα λόγια τους (δηλαδή να μην λένε άλλο και να κάνουν άλλο, ή να μην υπόσχονται/ απειλούν το παιδί για πράγματα που τελικά δεν πρόκειται να κάνουν ποτέ).
Αφού θέσαμε τις βάσεις, ήρθε η ώρα να περάσουμε στο «πρακτέο», αυτό που μας ενδιαφέρει όλους. Ποιες είναι οι εναλλακτικές προτάσεις «τιμωρίας», ώστε τελικά να μπορέσουμε να επιβάλλουμε κάποια όρια στα παιδιά;
Εναλλακτικές μορφές "τιμωρίας"- Στέρηση προνομίων Η στέρηση προνομίων θεωρείται από τους ειδικούς ως ένας αποτελεσματικός τρόπος πειθαρχίας. Για παράδειγμα, μπορούμε να απαγορεύσουμε στο παιδί να δει τηλεόραση ή να παίξει με κάποιο αγαπημένο του παιχνίδι. Μπορούμε ακόμη να του στερήσουμε κάποια άλλη μορφή διασκέδασης που του αρέσει. Πρέπει ωστόσο να μην χρησιμοποιούμε συχνά τη «στέρηση προνομίων», γιατί θα γίνει αναποτελεσματική. Ακόμη, οι όποιοι περιορισμοί και «στερήσεις προνομίων» δεν πρέπει να διαρκούν μεγάλο χρονικό διάστημα, γιατί το παιδί ξεχνάει ποια ήταν η αρχική αιτία αυτής της «τιμωρίας». Ακόμη πρέπει πάντοτε να γίνεται σαφές ότι αυτή η στέρηση συνδέεται άμεσα με την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Να εξηγείται, δηλαδή, ξεκάθαρα πως ότι συμβαίνει είναι συνέπεια της συμπεριφοράς του παιδιού.
- Η τεχνική του «διαλείμματος» (time out)Η τεχνική του “time out” είναι η απομάκρυνση του παιδιού από το “ακροατήριό του”, ύστερα από κάποιο επεισόδιο ανεπιθύμητης συμπεριφοράς. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα παιδιά για να τραβήξουν την προσοχή μας δίνουν “παραστάσεις” κακής συμπεριφοράς. Η απομάκρυνσή τους σε άλλο χώρο γίνεται, για να απομακρυνθούν από την εστία της έντασης και να ηρεμήσουν. Εκεί, συζητάμε τους λόγους και τις συνέπειες αυτών που έκαναν.
Π.χ. αν μια παρέα παιδιών παίζει ένα επιτραπέζιο παιχνίδι και ένα από τα παιδιά το διαταράξει το παιχνίδι με φωνές και άσχημες λέξεις κάθε φορά που χάνει, μπορούμε να το απομακρύνουμε και να το αφήσουμε να συμμετάσχει ξανά στο παιχνίδι μόνο όταν νιώσει ότι μπορεί να ακολουθήσει τους κανόνες και σταματήσει να παραφέρεται.
Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται με ιδιαίτερη επιτυχία σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας. Το νόημα της τιμωρίας αυτής είναι να καταλάβει το παιδί πως για να συμμετάσχει σε μια δραστηριότητα πρέπει να έχει την κατάλληλη συμπεριφορά, διαφορετικά η συμμετοχή του είναι αδύνατη. Είναι σημαντικό να εξηγηθεί στο παιδί και να καταλάβει ότι έχει δικαίωμα επιλογής, ότι από εκείνο (από τη νέα συμπεριφορά του) εξαρτάται αν τελικά θα επιστρέψει στη δραστηριότητα ή όχι. Το «διάλειμμα» έχει στόχο να ηρεμήσει το παιδί αλλά και να το βοηθήσει να σκεφτεί τις συνέπειες των πράξεών του. Γι’ αυτό θα πρέπει να γίνεται σε κάποιο χώρο χωρίς παιχνίδια και χωρίς ενδιαφέρον για το παιδί, για μικρό χρονικό διάστημα (περίπου 5 λεπτά).
-Η «αδιαφόρια»Καμιά φορά η καλύτερη τιμωρία, είναι η μη- τιμωρία! Η αδιαφορία. Η παράσταση χωρίς θεατές, δεν έχει νόημα και ματαιώνεται… Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούμε ακόμη και να αγνοήσουμε την κακή ή ακόμη και την επιθετική συμπεριφορά των παιδιών. Η «αδιαφορία» μας, κάνει την αταξία να μην έχει νόημα, όταν οι αποδέκτες είμαστε εμείς. Μερικές φορές –ιδίως σε μικρότερα παιδιά- αν αρχίσουμε τον διάλογο και τις συμβουλές για το τι πρέπει και τι δεν πρέπει, μπλέκουμε σε μια συζήτηση χωρίς νόημα, η οποία συχνά φέρνει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Η κατάσταση αντί αν καλυτερέψει, χειροτερεύει! Τα μικρά παραπτώματα μπορεί να μειωθούν, αν τα αγνοήσουμε. Όταν το παιδί διαπιστώσει ότι δεν πετυχαίνει τίποτε με αυτές τις συμπεριφορές, τις εγκαταλείπει.
Με τους εναλλακτικούς τρόπους «διαχείρισης κρίσεων» ενθαρρύνεται η οριοθέτηση της σχέσης γονιού και παιδιού, ενώ παράλληλα ενισχύεται η αυτοεκτίμηση και η αυτοπειθαρχία του, χωρίς να τιμωρείται σωματικά.
Πολύτιμη η συμβολή της Κατερίνας Κωνσταντίνου, Παιδοψυχολόγου, MSc Σχολικής & Εξελικτικής Ψυχολογίας Α.Π.Θ.
