Παραμύθια για τα παιδιά

Του Κώστα Στοφόρου, με την επιστημονική συνεργασία της Λίλιας Αγάθου, παιδαγωγού με ειδικότητα στη δημιουργική έκφραση

Ποιος σάς είπε ότι τα παραμύθια δεν μπορούν να αναμετρηθούν με την Τ.V.; Ότι δεν μπορούν να διεκδικήσουν την πρώτη θέση στις καρδιές των μικρών; Αν μάλιστα εσείς οι γονείς επινοήσετε τις δικές σας ιστορίες, θα εκπλαγείτε με τον ενθουσιασμό και την ανταπόκριση των παιδιών σας. Για να γίνετε οι «μάγοι» των παραμυθιών και να αντεπεξέλθετε στην αυξανόμενη «ζήτηση» για ολοένα και περισσότερα νέα παραμύθια, η φαντασία είναι απαραίτητη. Αλλά αυτό δεν πρέπει να σας τρομάζει, γιατί κι αυτή έχει τη «γραμματική» και τους κανόνες της, που μπορείτε να μάθετε και να συνδυάσετε, όπως κάνει κάθε καλός παραμυθάς.

«Τότε η μάγισσα Δουλτσινέα είπε το ξόρκι και ο κακός μάγος Ροκαμβόλ μεταμορφώθηκε σε κατσαρίδα. Ο Πράσινος Δράκος και ο Μαύρος Ιππότης κοιτούσαν τρομαγμένοι το Γενναίο Ραφτάκο και τον Ιβανόη που τους είχαν ορμήσει με τα σπαθιά τους…»
Πάνε αρκετά χρόνια τώρα που στο σπίτι μας έχουμε δημιουργήσει ένα παραμύθι -σίριαλ, που σαρώνει τις… τηλεθεάσεις. Ξεκίνησε κάποτε από την κλασική ιστορία του «Γενναίου Ραφτάκου» και όταν με το καλό τέλειωσε, ο γιος μου ήθελε να μάθει και τη συνέχεια. Τι έγινε μετά το γάμο του ήρωα με την πριγκίπισσα;
Τότε κι εγώ άρχισα να προσθέτω νέους ήρωες. Η επιτυχία ήταν ανέλπιστη! Το παραμύθι συνεχιζόταν αδιαλείπτα και συχνά με διαφορετικό ακροατήριο, αφού κάνοντας ο γιος μου και στους φίλους του μια σύντομη περίληψη, αποκτήσαμε μεγάλο κοινό που ζητούσε επιμόνως τη συνέχεια…
Χωρίς να το ξέρουμε, είχαμε εφαρμόσει έναν από τους κανόνες της «γραμματικής της φαντασίας», τη λεγόμενη …«παραμυθοσαλάτα». Τα παιδιά το απολάμβαναν κι εμείς οι γονείς ανακαλύπταμε πόσο περισσότερο τους αρέσει να ακούνε μια ιστορία φτιαγμένη γι' αυτά από τον μπαμπά ή τη μαμά…
Εξακολουθήσαμε να διαβάζουμε και βιβλία, αλλά ανακαλύπταμε ότι οι δικές μας ιστορίες ήταν μια «σκάλα» παραπάνω στην προτίμηση των παιδιών.
Αργότερα, μιλώντας με ειδικούς έμαθα ότι αυτό δεν ήταν μια ξεχωριστή περίπτωση, αλλά μάλλον ο κανόνας. Οι ιστορίες που φτιάχνουν οι ίδιοι οι γονείς για τα παιδιά τους, συχνά και με τη δική τους συμβολή, θεωρούνται εξαιρετικά σημαντικές και ωφέλιμες. Αν μπορούσαμε να συνοψίσουμε, θα λέγαμε:
Το παιδί γίνεται καλύτερος ακροατής. Μαθαίνει να ακούει αλλά να μη δέχεται παθητικά τα όσα του λένε. Εξασκεί και τη δική του φαντασία και δημιουργικότητα.
Οι ιστορίες αυτές μπορεί να έχουν ευεργετικά αποτελέσματα και στην ψυχολογία του. Ένα παραμύθι προσαρμοσμένο στο κάθε παιδί το βοηθά να ταυτιστεί με τους ήρωες και μέσα από αυτήν την ταύτιση να κατευνάσει ακόμη και τις ανησυχίες του, αλλά να βρει κι ένα κλειδί για να αντιμετωπίζει τα εμπόδια που του προκύπτουν.
Μπορεί και η γλωσσική έκφραση να βελτιωθεί, παρακινώντας το παιδί να σου διηγηθεί πού βρισκόσασταν την προηγούμενη φορά, ώστε να πιάσετε και πάλι το νήμα της αφήγησης. Βελτίωση παρατηρείται και στην ικανότητα συγκέντρωσης.
Αυτά είναι μόνο μερικά από τα θετικά. Υπάρχουν και πολλά ακόμη, που μπορείτε να τα ανακαλύψετε οι ίδιοι, αφηγούμενοι τα δικά σας παραμύθια στα παιδιά σας. Αυτό που μπορούμε εμείς να κάνουμε είναι να σας δώσουμε μερικές ιδέες, που έχουν εφαρμοσθεί και πετύχει, αλλά από εκεί και πέρα είμαστε σίγουροι ότι ο καθένας από εσάς θα βρει τους δικούς του δρόμους.

Το κουκί και το ρεβίθι, λοιπόν…
Πώς να φτιάχνουμε ιστορίες για παιδιά
Ζητήσαμε από τη Σάσα Βούλγαρη, ψυχοπαιδαγωγό αλλά και πρωτοπόρο επαγγελματία «παραμυθά» -αφού εδώ και έντεκα χρόνια συντονίζει εργαστήρια ενηλίκων για την τέχνη της μυθοπλασίας και αφηγείται η ίδια παραδοσιακά παραμύθια στα παιδιά- να μας δώσει κάποιες συμβουλές σχετικά με το πώς να φτιάχνουμε ιστορίες για παιδιά. Αξίζει πραγματικά να την …ακούσουμε:
«Μια φορά κι έναν καιρό…» Πόσες φορές ένας γονιός ξεκινά έτσι μια ιστορία για να ψυχαγωγήσει, να αποκοιμίσει, να παρηγορήσει το παιδί του! Και πόσο απαραίτητες γίνονται συχνά αυτές οι ιστορίες στα παιδιά, ώστε να τις ζητάνε ξανά και ξανά!
Πώς μπορεί, όμως, ένας γονιός κουρασμένος και γεμάτος έγνοιες να έχει ένα «ανεξάντλητο» απόθεμα ιστοριών ώστε να ικανοποιήσει τα - συχνά αχόρταγα - τέκνα του;
Αφήνοντας προς το παρόν στην άκρη το λαϊκό παραμύθι, θα προσπαθήσω να σας πείσω να δοκιμάσετε να φτιάξετε ιστορίες εσείς για τα παιδιά σας. Υπάρχει μια πολύ απλή συνταγή: Ότι δεν υπάρχει συνταγή!
Και μ' αυτό θέλω να πω ότι αφορμή μπορεί να είναι, στην κυριολεξία, το οτιδήποτε! Στο κάτω-κάτω εάν εσάς δεν σας αρέσει αυτό που κάνετε, πιστέψτε με, ούτε σε κάποιον άλλο θα αρέσει. Μην προσπαθήσετε να βάλετε μέσα «κρυμμένα» παιδαγωγικά μηνύματα. Τα παιδιά είναι πολύ περισσότερο έξυπνα απ' όσο συχνά θέλουμε να πιστέψουμε ή να παραδεχτούμε και - θέλουμε, δεν θέλουμε - στις ιστορίες που φτιάχνουμε βάζουμε μέσα και τον εαυτό μας, οπότε αν δεν πιέσουμε τα πράγματα μπορεί το «θαύμα» να συμβεί από μόνο του!
Εάν βλέπετε ότι το παιδί απολαμβάνει την ιστορία που φτιάξατε, εξελίξτε τη σιγά-σιγά. Θα εκπλαγείτε διαπιστώνοντας πόσο τα ίδια τα παιδιά συχνά βοηθάνε με τις υποδείξεις και τις παρεμβάσεις τους, οδηγώντας με το δικό τους τρόπο και τροφοδοτώντας σας συνεχώς.
Από πού παίρνουμε ερεθίσματα; Απ' οτιδήποτε μας τραβά το ενδιαφέρον, σε εμάς ή το παιδί μας. Το παραμύθι είναι λίγο σαν τα σύννεφα. Αν τους αφιερώσεις λίγο χρόνο, σίγουρα θα ανακαλύψεις εκεί κάποια εικόνα. Ιστορία μπορεί να γίνει μια ζωγραφιά κρεμασμένη στον τοίχο του παιδιού, ένα παιχνίδι, μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα. Μια έντονη λεπτομέρεια μας βοηθάει να φανταστούμε ευκολότερα (γιατί αυτός ο νάνος έχει αυτήν την τεράστια μύτη;). Ιστορία μπορεί να έχει ακόμη κι ένα σημάδι στον τοίχο.
Μπορεί επίσης να ζητήσουμε από το ίδιο το παιδί να μας πει δυο-τρεις λέξεις, έναν ήρωα για ν' αρχίσουμε.
Μπορεί να θυμηθούμε ιστορίες από τα παιδικά μας χρόνια. Αυτό αρέσει ιδιαίτερα στα παιδιά γιατί έρχονται σε επαφή με ένα άγνωστο κομμάτι της ζωής του μπαμπά και της μαμάς. Επιπλέον, λόγω της μεγάλης διαφοράς ηλικίας, όλα αυτά φαντάζουν λίγο εξωτικά! (Ελάτε τώρα! Μην κατσουφιάζετε!)
Διαλέξτε -ιδιαίτερα για το βράδυ- ιστορίες ευχάριστες αλλά όχι …ξενέρωτες! Όλοι αγαπάμε τις περιπέτειες. Ανάλογα με την ηλικία του παιδιού και κατ' επέκταση το βαθμό αντίληψης, πλέξτε και την ιστορία σας. Βάλτε πάντα ένα τουλάχιστον στοιχείο που να δημιουργεί κάποια ένταση, ανακατωσούρα, ένα πρόβλημα που να χρειάζεται λύση, ακόμα κι αν είναι πολύ μικρό!
Μην παρουσιάζετε ως αληθινά τα ρεαλιστικά στοιχεία που μεταμορφώνετε, και που κι εσείς οι ίδιοι ίσως να απορρίπτατε, εκτός και εάν το εξελικτικό στάδιο του παιδιού είναι τέτοιο που να δέχεται τη σύμβαση: «Το ξέρεις ότι το σκυλί μας, η Μπόξυ κάθε βράδυ ξεπορτίζει και μπλέκεται σε περιπέτειες με ξωτικά;» Σε περίπτωση που το παιδί είναι μεγάλο θα συνδράμει «κλείνοντας» το μάτι. (Επί τη ευκαιρία: για όνομα του Θεού, αφήστε τα να πιστεύουν στον Άγιο Βασίλη!!)
Επίσης, μην παρατραβάτε ένα στοιχείο «τρομακτικό», εάν βλέπετε ότι το παιδί αναστατώνεται υπερβολικά. Δεν είμαι καθόλου κατά των τρομακτικών παραμυθιών, όμως ο ασφαλέστερος τρόπος για να ξέρετε τι είναι καλύτερο είναι να αφήνετε πάντα το ίδιο το παιδί να σας οδηγήσει.
Θα μπορούσαμε να πούμε ακόμα πολλά, αλλά θα σας αφήσω εδώ, παρακινώντας σας απλώς να δοκιμάσετε.
Δείτε το απαραίτητα σαν παιχνίδι. Στο κάτω-κάτω, θα δείτε ότι η εξάσκηση κάνει θαύματα.
Και μην ξεχνάτε ποτέ ότι οι άνθρωποι, από τα βάθη των αιώνων, είχαν τις ιστορίες συντροφιά και θεραπεία για κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα από ηλικίες, διδάγματα και άλλα τέτοια…

Πώς θα φτιάξουμε τα δικά μας παραμύθια
Μπορούμε εύκολα να ασκηθούμε στην τέχνη του «παραμυθά», βρίσκοντας τους κατάλληλους τρόπους για να αρχίσουμε να φτιάχνουμε τα δικά μας παραμύθια. Ιδού, λοιπόν, μερικά παραδείγματα:
Ξεκινάμε από λέξεις ή αντικείμενα
Λέμε στο παιδί να σκεφτεί μια λέξη. Βάζουμε κι εμείς μια στο μυαλό μας. Μετά, συνδυάζοντας τις δύο λέξεις, ξεκινάμε μια ιστορία. Το εφαρμόσαμε με το γιο μου μια μέρα που είχαμε μπλέξει στο κυκλοφοριακό χάος (παρεμπιπτόντως, είναι ένας ωραίος τρόπος για να αποφύγετε αμφότεροι τον εκνευρισμό!) Η δική του λέξη ήταν «πουλί» και η δική μου «αυτοκίνητο». Εγώ ξεκίνησα την ιστορία κι εκείνος τη συμπλήρωνε. Κι έτσι συνεχίσαμε, μέχρι που γυρίσαμε στο σπίτι. Στο παραμύθι μας, ένα πορτοκαλί πουλί έμπαινε μέσα στο αυτοκίνητο και καθόταν στη θέση του συνοδηγού. Ερχόταν από πολύ μακριά και είχε κουραστεί από το πέταγμα. Διηγήθηκε πολλά και ενδιαφέροντα για τη ζωή του… Μπορείτε να βρείτε -έτσι, στην τύχη- και τις δικές σας λέξεις. Αν τα παιδιά είναι περισσότερα από ένα, μπορείτε να τα βάλετε όλα να πουν από μια λέξη και να βασίσετε εκεί την ιστορία σας. Μια παραλλαγή αυτού του τρόπου είναι ένα παραμύθι που να ξεκινάει από αντικείμενα που βρίσκονται μπροστά σας. Π.χ., αν είσαστε στο τραπέζι, μπορεί το παραμύθι σας να αφορά ένα πιρούνι, ένα πιάτο, ένα ποτήρι και ένα μακαρόνι. Τα υπόλοιπα είναι θέμα φαντασίας…
Χρησιμοποιούμε τους ήχους
Μπορούμε να ηχογραφήσουμε διάφορους ήχους της καθημερινότητας. Ένα μπρίκι του καφέ που βράζει, ένα νιαούρισμα, ένα κορνάρισμα, μια πόρτα που κλείνει, κ.λπ.. Στη συνέχεια, ακούγοντας παρέα αυτά που έχουμε ηχογραφήσει, με τη συνεργασία του παιδιού ή των παιδιών θα φτιάξουμε την ιστορία μας.
Η γάτα ετοιμάζεται να πιει τον καφέ της, όταν ακούει ένα κορνάρισμα. Τρέχει να δει τι συμβαίνει και αφήνει ανοικτή την πόρτα, που ξαφνικά ένα ρεύμα αέρα την κάνει να κλείσει. Μένει έξω από το σπίτι χωρίς τα κλειδιά της και δεν ξέρει τι να κάνει. Άπειρες δυνατότητες δίνονται για τη συνέχεια της ιστορίας μας.
Τι θα συνέβαινε αν…
Το παραμύθι μας ξεκινά από μια φανταστική υπόθεση, κατά προτίμηση αρκετά ακραία ή παράλογη. Τι θα συνέβαινε αν οι σκύλοι άρχιζαν ξαφνικά να πετάνε; Τι θα συνέβαινε αν η Αθήνα άδειαζε ξαφνικά από αυτοκίνητα κι έπρεπε να πηγαίνουμε παντού με τα πόδια; Τι θα συνέβαινε αν γινόμασταν αόρατοι;
Οι τέτοιου είδους υποθετικές ερωτήσεις είναι αναρίθμητες. Το παιδί μπορεί να μας δώσει το έναυσμα για να πούμε το δικό μας παραμύθι.
Το πρόθεμα και άλλες παραλλαγές των λέξεων
Ένα μικρό πρόθεμα σε μια λέξη μπορεί να μας οδηγήσει στον κόσμο της φαντασίας, δίνοντας ακόμη και στα πιο απλά αντικείμενα ένα μαγικό χαρακτήρα. Ένα «ξε-τετράδιο» μπορεί να είναι ένα μαγικό τετράδιο, όπου τα μαθήματα γράφονται από μόνα τους, αμέσως μόλις δώσει τη σχετική εντολή η δασκάλα.
Με προθέματα μπορούμε να δημιουργήσουμε κι ένα ολόκληρο ζωικό βασίλειο που υπάρχει μόνο στο χώρο της φαντασίας. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και όταν παραλλάζουμε τις λέξεις. Ο γιος μου είχε επινοήσει ένα τρομακτικό ον, το οποίο ονομαζόταν «σκελαϊτός», ένα είδος αετού που έμοιαζε με σκελετό και πρωταγωνιστούσε σε παραμύθια …τρόμου. Εννοείται ότι στη σύγκρουση με το γενναίο ιππότη έβγαινε πάντοτε χαμένος.
Κόβουμε εφημερίδες και περιοδικά
Είναι ένα παιχνίδι που βοηθά στη λεπτή κινητικότητα του παιδιού, στην καλύτερη ανάγνωση και παράλληλα μας δίνει το έναυσμα για πολλές ιστορίες. Το μόνο που μας χρειάζεται είναι ένα περιοδικό ή μια εφημερίδα και ένα ψαλίδι. Κόβουμε λέξεις, τις ανακατεύουμε και, εμφανίζοντάς τις μια-μια, αρχίζουμε το παραμύθι μας. Π.χ., μια αρκούδα μπαίνει στο μετρό για να πάει στον Άρη και περιέργως τα καταφέρνει, παίρνοντας όμως μαζί και τους συνεπιβάτες της που διαδηλώνουν αγανακτισμένοι στην επιφάνεια του πλανήτη και ζητούν να τους δώσουν αμέσως πετρέλαιο θέρμανσης γιατί έχουν παγώσει. Η συνέχεια δική σας…
«Συνεχίζουμε» γνωστά παραμύθια
Τα ήδη υπάρχοντα παραμύθια ανοίγουν άπειρες δυνατότητες για να φτιάξετε το δικό σας. Μια πρώτη προσέγγιση είναι να συνεχίσουμε το παραμύθι από εκεί που τελειώνει. Τι έκανε η Κοκκινοσκουφίτσα αφού τέλειωσε η υπόθεση με το λύκο; Τι συνέβη στη Χιονάτη μετά το γάμο της (θυμηθείτε μόνο τις σπαρταριστές ιστορίες που συνέβαιναν στη «Λιλιπούπολη»); Τι έκανε ο Κοντορεβιθούλης με τις μαγικές μπότες του Δράκου ή ο Πινόκιο όταν έγινε αληθινό αγόρι;
Μπορούμε ακόμη να «ανακατέψουμε» τους ήρωες από διάφορα παραμύθια σε μία νέα δημιουργική σύνθεση ή να αντιστρέψουμε τους ρόλους, όπως έκανε με θαυμαστό τρόπο ο Ευγένιος Τριβιζάς στα «Τρία μικρά λυκάκια», όπου ο «κακός» της ιστορίας ήταν ένα γουρούνι, ο Ρούνι-Ρούνι. Επίσης, πατώντας πάνω σε κάποιο γνωστό μοτίβο, μπορούμε να δώσουμε τη δική μας παραλλαγή, αλλάζοντας ονόματα και ρόλους.
Παίζουμε με τη μαγική τράπουλα
Ο Τζιάνι Ροντάρι προτείνει την εξής θαυμάσια ιδέα: Τη δημιουργία μιας τράπουλας, που βασίζεται στις λεγόμενες «λειτουργίες». Οι λειτουργίες αυτές, σύμφωνα με έναν από τους σημαντικότερους μελετητές του παραμυθιού, τον ρώσο Βλαντιμίρ Προπ, ο οποίος προσδιόρισε ότι είναι 31 στον αριθμό, υπάρχουν, πάνω- κάτω, σε όλα τα παραμύθια. Ο Ροντάρι μάλιστα θεωρεί ότι μπορούμε να περιορίσουμε τις λειτουργίες από 31 σε 21. Όπως και 'χει, στο παιχνίδι αυτό φτιάχνουμε μια τράπουλα, που μπορεί το παιδί (ή τα παιδιά) να ζωγραφίσει, και πάνω σε κάθε χαρτί γράφουμε μία λειτουργία. Π.χ., «ο ήρωας νικά τον ανταγωνιστή του» ή «παίρνει κάτι μαγικό στα χέρια του» ή «εμφανίζεται ένας ψεύτικος ήρωας», κ.λπ.. Ανακατεύουμε τα χαρτιά και τραβώντας ένα-ένα, δημιουργούμε σταδιακά ένα παραμύθι με τη συνεργασία του παιδιού.

…και μερικές ακόμη ιδέες
Μπορούμε να διηγούμαστε μια ιστορία, αφήνοντας κάθε τόσο κενά, που θα τα συμπληρώνει το παιδί.
Μέσα από τις ζωγραφιές των παιδιών και κάνοντας τους κάποιες ερωτήσεις υπάρχει η δυνατότητα να ξεκινήσει ένα παραμύθι. Ακόμη καλύτερα αν υπάρχει μια σειρά από ζωγραφιές. Το ίδιο μπορεί να κάνουμε και με κάποιες φωτογραφίες.
Αν υπάρχουν περισσότερα παιδιά, ζητάμε από το καθένα να πει μια φράση και, συνδέοντάς τις, ξεκινάμε την ιστορία μας.
Χρησιμοποιώντας την τεχνική των κόμικς, ζωγραφίζουμε «συννεφάκια» πάνω από τα πρόσωπα σε δικές μας ζωγραφιές ή σε ζωγραφιές των παιδιών και καλούμε τα παιδιά να μας πουν τι λένε οι ήρωες.
Σημαντικά βοηθήματα:
Τζιάνι Ροντάρι, Η γραμματική της φαντασίας, εκδόσεις Μεταίχμιο.
Β.Γ. Προπ, Μορφολογία του παραμυθιού, εκδόσεις Καρδαμίτσα.
Αννέτα Παπαθανασίου-Ολυμπία Μπασκλαβάνη, Θεατροπαιχνίδια, εκδόσεις Κέδρος.

Το παραμύθι είναι λίγο σαν τα σύννεφα. Αν τους αφιερώσεις λίγο χρόνο, σίγουρα θα ανακαλύψεις εκεί κάποια εικόνα. Ιστορία μπορεί να γίνει μια ζωγραφιά κρεμασμένη στον τοίχο του παιδιού, ένα παιχνίδι μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα. Μία έντονη λεπτομέρεια μας βοηθάει να φανταστούμε ευκολότερα (για παράδειγμα, γιατί αυτός ο νάνος έχει αυτήν την τεράστια μύτη;). Ιστορία μπορεί να έχει ακόμη κι ένα σημάδι στον τοίχο.
Εμείς οι γονείς ανακαλύπτουμε πόσο περισσότερο τους αρέσει να ακούνε μια ιστορία φτιαγμένη γι' αυτά από τον μπαμπά ή τη μαμά…
Εξακολουθούμε να διαβάζουμε και βιβλία, αλλά ανακαλύπτουμε ότι οι δικές μας ιστορίες είναι μια «σκάλα» παραπάνω στην εκτίμηση των παιδιών.
Μιλώντας με ειδικούς, έμαθα ότι αυτό δεν αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση αλλά μάλλον είναι ο κανόνας. Οι ιστορίες που φτιάχνουν οι ίδιοι οι γονείς για τα παιδιά τους, συχνά και με τη δική τους συμβολή, θεωρούνται εξαιρετικά σημαντικές και ωφέλιμες.
Μην προσπαθήσετε να βάλετε μέσα «κρυμμένα» παιδαγωγικά μηνύματα. Τα παιδιά είναι πολύ περισσότερο έξυπνα απ' όσο συχνά θέλουμε να πιστέψουμε ή να παραδεχτούμε και -θέλουμε, δεν θέλουμε- στις ιστορίες που φτιάχνουμε βάζουμε μέσα και τον εαυτό μας, οπότε αν δεν πιέσουμε τα πράγματα, μπορεί το «θαύμα» να συμβεί από μόνο του!
Από το περιοδικό "Το παιδί μου κι εγώ"