Σχολικός εκφοβισμός: Μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση

Σήμερα στο 13ο Νηπιαγωγείο της Αγίας Παρασκευής είχαμε τη χαρά και την τύχη να συζητήσουμε με την ψυχολόγο Δώρα Ζώτα για το θέμα του σχολικού εκφοβισμού. Αν και το κλίμα αυτής της όμορφης και ουσιαστικής κουβέντας δύσκολα μεταφέρεται, ωστόσο πιστεύω πως θα βρείτε εξαιρετικά χρήσιμη και ενδιαφέρουσα την ομιλία της  που δημοσιεύω εδώ (με την άδειά της -φυσικά)

         ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ

Σαν άνθρωποι, σαν γονείς, σαν εκπαιδευτικοί καθημερινά βιώνουμε μορφές βίας, επιθετικότητας. Άλλοτε πιο έντονες και πιο ισχυρές και άλλοτε πάλι πιο ήπιες έως αδιάφορες

Στο χώρο της σχολικής κοινότητας η επιθετικότητα αυτή επιμερίζεται σε σχολικό εκφοβισμό και σε σχολική θυματοποίηση ή όπως προκύπτει και από τη διεθνή βιβλιογραφία, bullying.

Ο όρος bullying  παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από τον Dan Olweus (1978, 1984) με σκοπό να περιγράψει τις διαδικασίες εκφοβισμού, παρενόχλησης και συστηματικής θυματοποίησης παιδιών από συνομηλίκους τους.

Οι βασικές προϋποθέσεις για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο είναι οι εξής δύο: 

1.  η επανάληψη των ενεργειών αυτών με σταθερή συχνότητα 
2.  η μεθόδευσή τους προς τους πιο αδύναμους μαθητές (Olweus, 1984, Smith &Sharp, 1994)

Άρα, ως σχολικός εκφοβισμός και σχολική επιθετικότητα χαρακτηρίζεται ό,τι προξενεί πόνο ψυχικό και σωματικό, εξευτελισμό, παρενόχληση, επιβολή σε ένα ή πολλά παιδιά από ένα ή πολλά παιδιά κατ’ εξακολούθηση στο χώρο του σχολείου κυρίως και υπάρχει εξ’ αρχής πρόθεση.

Σε τέτοιου είδους συμβάντα τα παιδιά ακούσια και ασυνείδητα παίρνουν ρόλους και πράττουν με βάση αυτούς.

Ένα παράδειγμα που θα μας βοηθούσε να κατανοήσουμε τα παραπάνω είναι το εξής:

Παιδί, ηλικίας 10 ετών που φορά στο στόμα του ορθοδοντικό μηχανισμό (σιδεράκια) και γυαλιά μυωπίας αρκετών βαθμών επιστρέφει στο σπίτι του και αρνείται την επόμενη ημέρα να πάει στο σχολείο. Ο λόγος είναι ο εκφοβισμός που δέχθηκε.

Σε αυτή τη συνθήκη αυτόματα το παιδί αυτό είναι το παιδί- θύμα, αυτοί ή αυτός που το εκφόβισε ή θυματοποίησε είναι ο θύτης και ενδεχομένως να υπάρχουν και κάποιοι που παρακολούθησαν το γεγονός οι οποίοι μένουν παθητικοί σε όλο αυτό και λέγονται παρατηρητές.

Συνοψίζοντας, σε ένα συμβάν σχολικού εκφοβισμού εμπλέκονται το θύμα, ο θύτης και ίσως και οι παρατηρητές. Για τον κάθε ένα αυτούς τους ρόλους έχει σχηματιστεί και το ανάλογο προφίλ.

Τα παιδιά – θύτες είναι συνήθως αγόρια, με σωματική δύναμη και απέχθεια προς τη σχολική δραστηριότητα. Διακατέχονται από οξυθυμία, νευρικότητα, συναισθηματική ανεπάρκεια, κόμπλεξ κατωτερώτητας και ανασφάλειες. Έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και είναι πεπεισμένα ότι οι διαφορές λύνονται με επιβολή και κυριαρχία.

Το παιδί θύμα από την άλλη μπορεί να είναι και αγόρι και κορίτσι συνήθως με ισχνή σωματική διάπλαση για την ηλικία του. Μπορεί επίσης να έχει εμφανή αποκλίνοντα χαρακτηριστικά , π.χ αναπηρία, παχυσαρκία, τραυλισμό. Ίσως είναι παιδί με διαφορετικές φυλετικές καταβολές, διαφορετικής θρησκευτικο-κοινωνικο- οικονομικής κουλτούρας. Στερείται κοινωνικών δεξιοτήτων, όπως η συνεργατικότητα και η ικανότητα ανάπτυξης φιλικών σχέσεων και την αίσθηση του χιούμορ. Έχει μειωμένη αυτοεκτίμηση που σε βάθος χρόνου και όσο παραμένει στωικά στον ίδιο ρόλο οδηγείται σε καταθλιπτικά επεισόδια προχωρώντας σε άλλου είδους καταστάσεις μετά. (Ανδρέου, 2000)

Ετσι, λοιπόν, ένα περιστατικό  bullying για τους ενήλικες μπορεί να φαίνεται απλό και ασήμαντο για τα παιδιά όμως φαντάζει πελώριο και απροσπέλαστο.

Με ποιον τρόπο εκδηλώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;

Οι μορφές που μπορεί να έχει εκδηλώνονται είτε άμεσα είτε έμμεσα.

Άμεσα ο εκφοβισμός και η θυματοποίηση λαμβάνουν τη μορφή σωματικής κακοποίησης (σπρωξίματα, χτυπήματα, φτυσίματα, τραβήγματα) και λεκτικής κακοποίησης (κοροϊδία, ειρωνεία, φημολογίες, χειρονομίες μαζί με υβριστικά λόγια, ρατσιστικά σχόλια)

ΕΝΩ

Έμμεσο bullying πραγματοποιείται με κοινωνικής ή ψυχολογικής μορφής παρενόχληση που επηρεάζει περισσότερο το συναίσθημα, δηλαδή απομόνωση, αποκλεισμός από την ομάδα, βανδαλισμός και καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, εκβιαστικές συζητήσεις και εξαναγκασμοί.

Μία άλλη μορφή bullying που λαμβάνει χώρα τα τελευταία χρόνια είναι αυτή που σχετίζεται με την τεχνολογία και λέγεται cyber bullying. To     cyber bullying  ή αλλιώς ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός περιλαμβάνει αποστολή sms, e-mail με απειλητικό, υβριστικό περιεχόμενο, πιθανή μαγνητοφώνηση, κινηματογράφηση και φωτογράφηση του παιδιού χωρίς την έγκρισή του)

Τέλος, η πιο ακραία μορφή του εκφοβισμού είναι και η πιο άσχημη προέκτασή του και πρόκειται για το bullycide  που είναι ο θάνατος (φόνος ή αυτοκτονία εξαιτίας του εκφοβισμού)

Αίτια

Τα αίτια του εκφοβισμού μπορεί να είναι είτε βιολογικά, δηλαδή έμφυτο ένστικτο που πρέπει να εκδηλωθεί είτε περιβαλλοντικά και πρόκειται δηλαδή για τη ματαίωση  και διάψευση των προσδοκιών του ατόμου.

Πιο αναλυτικά μπορεί ένα παιδί να

   1.      είναι εκτεθειμένο στη βία είτε γιατί το τιμωρούν είτε γιατί ζει συνεχώς συγκρουσιακές καταστάσεις μέσα στο σπίτι του

     2.       κάνει ανεξέλεγκτη χρήση πολυμέσων, μίμηση προτύπων

     3.       έχει ανάγκη να αποδεικνύει τη δύναμή του

     4.       έχει ψυχολογικές ιδιαιτερότητες

     5.       σοβαρή ανάγκη οριοθέτησης

Παράγοντες που συντελούν στην ανάπτυξη του σχολικού εκφοβισμού

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 

Οι σχέσεις: Γονείς προς παιδιά  – Παιδιά προς γονείς  – Μεταξύ συζύγων  – Ανάμεσα στα

αδέρφια, είναι αμφίδρομες, αναπτύσσονται στα μέλη της ίδιας οικογένειας κάτω από κοινωνικο  –

ψυχολογικές, κοινωνικο – οικονομικές, πολιτισμικές συνθήκες και δημιουργούν επιθετικότητα. 

ΣΧΟΛΕΙΟ Δάσκαλος προς μαθητές Μαθητές προς δάσκαλο  Δάσκαλος προς δάσκαλο Μαθητής προς μαθητή

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ομάδες των ομηλίκων

ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ  (ΜΜΕ) 

         Τεχνολογία (Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, κινητή τηλεφωνία)

Πρόληψη και αντιμετώπιση

Τα πιο πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα κάνουν απαραίτητη πια την πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου.

Με ποιο τρόπο θα επιτευχθεί αυτό;

Στην οικογένεια 

Το καλύτερο αντίδοτο, για την μακροπρόθεσμη αποφυγή της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού είναι ένα στοργικό και ανεκτικό οικογενειακό περιβάλλον (Γκονέλα)

1. Κανόνες της οικογένειας.
2. Να υπάρχει κλίμα αμοιβαίου σεβασμού, αυτοπροσδιορισμού και δυνατότητα αυτοέκφρασης.
3. Συναισθηματική καθαρότητα και όχι σύγχυση.
4. Ευκαιρίες στο παιδί για να ηρεμήσει.
5. Η μη επιθετική συμπεριφορά να ανταμείβεται και η επιθετική να τιμωρείται άμεσα και με συγκεκριμένο τρόπο.
6. Να αποφεύγονται: ειρωνεία, αγνόηση, φόβος,  που υποθάλπουν θυμό και απαξίωση.

7. Όχι αυξημένες απαιτήσεις, προσδοκίες ανάλογες των ικανοτήτων του παιδιού.

Στο σχολείο

Το σχολείο πρέπει να καλλιεργήσει στα παιδιά την ικανότητα της διαχείρισης των

συγκρούσεων και την ενδυνάμωση του αυτοελέγχου.

Οι εκπαιδευτικοί είναι αυτοί που πρέπει να δείχνουν τον τρόπο για να γίνεται αυτό εφικτό.

Τι είμαστε λοιπόν, υποχρεωμένοι να κάνουμε, παρά την ελλειπή μας ενημέρωση;

1. Συζητούμε το φαινόμενο της επιθετικότητας σε κανονικές συζητήσεις μέσα στην τάξη, όταν

δεν είμαστε συγκινησιακά φορτισμένοι από κάποιο περιστατικό. 

2. Μεταχειριζόμαστε το επιθετικό παιδί σαν κοινωνικά ίσο μας, συζητάμε μαζί του και το

ακούμε προσεκτικά.

3. Συνδυάζουμε την καλοσύνη και την αυστηρότητα, δηλαδή το παιδί πρέπει να μας νιώθει δίπλα του,  αλλά και να καταλάβει, ότι δεν πρόκειται να ανεχθούμε ορισμένα είδη συμπεριφοράς του.

4. Χρησιμοποιούμε τα λογικά συμπεράσματα, αντί για την παραδοσιακή τιμωρία.

5. Μαθαίνουμε στο παιδί, πώς να δέχεται την ευθύνη για την προσωπική του συμπεριφορά, αναδιαμορφώνοντας  έτσι την εσφαλμένη του συμπεριφορά. 

6. Αποδίδουμε ενθάρρυνση και έπαινο σε κάθε στάδιο που το παιδί αποδίδει. Επαινούμε, όπου και όταν χρειάζεται.

7. Διοχετεύουμε στο παιδί υπευθυνότητες.

8. Περιορίζουμε και αποτρέπουμε τυχόν αντιδικίες, διαπληκτισμούς και απογοητεύσεις και λύνουμε τις διαφορές διαλλακτικά, ειρηνικά και ήρεμα. 

9. Βοηθούμε στην κοινωνικοποίηση του παιδιού και στην αποδοχή των κανόνων του σχολείου, της τάξης και της ομάδας των συμμαθητών του. 

10. Σε περίπτωση θερμού επεισοδίου, απομακρύνουμε το παιδί από το ακροατήριό του, για να φύγει από την εστία της έντασης   και να ηρεμήσει. Προσπαθούμε, όταν ηρεμήσει, με κατανόηση να του πούμε ποιες συνέπειες  θα υποστεί π.χ. να χάσει την αγάπη των φίλων του, των συμμαθητών του και του εξηγούμε τις συνέπειες και τις βλάβες που θα έχουν οι άλλοι από τις πράξεις του. 

Ήδη σε χώρες του εξωτερικού λειτουργούν προγράμματα anti-bullying και τα αποτελέσματα είναι θαυμαστά αφού κάνουν λόγο για ένα σχολείο με έμφαση στη δημιουργικότητα, την ευρηματικότητα,  το πνεύμα συνεργασίας, την ενεργό συμμετοχή και καλλιέργεια όλων των επί μέρους ικανοτήτων κάθε μαθητή αλλά και την ομαδο- συνεργατικότητα της σχολικής τάξης.

Για τη χώρα μας υπάρχουν ευοίωνες προβλέψεις αφού έχουν αρχίσει  δυναμικά κάποιοι φορείς να ασχολούνται με το θέμα αυτό.

Η ευαισθητοποίηση και η διάθεση όλων μας είθε να γίνει το μέσο που θα μας φτάσει στο σκοπό τούτο:

 κανένας θύτης- κανένα θύμα!

Σας ευχαριστώ…